Aktualizowano 21 listopada 2022
Rośliny lecznicze były wykorzystywane już od czasów starożytnych, a niektóre z nich takie jak Copaifera i Baccharis dracunculifolia wykazywały szczególne właściwości lecznicze. Opisano różne sposoby pozyskiwania ekstraktów z tych roślin oraz ich właściwości (przeciwbakteryjne, przeciwzapalne, antyseptyczne). Jednak badania naukowe dotyczące ich właściwości leczniczych nie są wystarczające. Należałoby zbadać ewentualne efekty uboczne tych roślin, jak również konsekwencje niewłaściwego stosowania.
WSTĘP
Ziołolecznictwo może być zdefiniowane jako nauka, która bada stosowanie produktów roślinnych w celach terapeutycznych. W celach zapobiegania, łagodzenia i leczenia chorób. Dodatkowo leki ziołowe są dostępne w dużo bardziej przystępnych cenach w porównaniu do leków uzyskanych w wyniku syntezy chemicznej.
Wiedza odnośnie roślin leczniczych sięga początków ludzkości. Początkowo empiryczne zastosowanie roślin leczniczych stało się z czasem terapeutyczne dla lekarzy i filozofów. W XX wieku, większość leków sprzedawanych przez przemysł farmaceutyczny zawierała właśnie roślinne surowce.
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zatwierdziła używanie leków na bazie ziół, w celach terapeutycznych w roku 1978. W Brazylii korzystanie z leków tego typu uregulowano prawnie dopiero 3 maja 2006 r. Taka polityka dotycząca legalizacji leków roślinnych miała na celu doprowadzenie do rozwoju nowych rynków i pokonanie pewnych barier. Natomiast dopiero w roku 2008, Federalna Rada Stomatologii (Conselho Federal de Odontologia – CFO) zatwierdziła wykorzystanie roślin leczniczych w stomatologii. Stwierdzono, że lasy tropikalne znajdujące się w krajach rozwijających się, takich jak Brazylia mają dużą różnorodność biologiczną , którą trzeba wykorzystać. Brazylijska flora okazała się szczególnie ważna, ze względu na różnorodność owoców, olei, żywic, mączek i gum o potencjale leczniczym.
Wiedza naukowa przedstawia niewielką liczbę roślin leczniczych w Brazylii. Są chęci i baza do tworzenia nowych technologi, jednak brakuje naukowców, którzy prowadziliby ciągłe badania dotyczące roślin leczniczych.
Rośliny lecznicze mogą być używane w stomatologii w różnych celach. Przykładowo, goździki (Syzygium aromaticum), a dokładnie eugenol pobierany z olejku goździkowego ma właściwości antyseptyczne; malwa (malva sylvestris) i szałwia (salvia officinalis) mają właściwości antybakteryjne i przeciwzapalne; aloes (Aloe Vera) może być używany jako lek przeciwzapalny i gojący rany; Melisa lekarska (Melissa officinalis) ma właściwości uspokajające i przeciwlękowe. Co więcej, niektóre badania wykazały, że olejki eteryczne i lecznicze ekstrakty roślinne wykazują skuteczne właściwości w różnych dziedzinach.
Wiedza na temat roślin leczniczych w stomatologii ma ogromne znaczenie, ponieważ roślina o nieznanych właściwościach fizykochemicznych może być wykorzystana w niewłaściwy sposób. Ponadto, niewłaściwe stosowanie takich leków może doprowadzić do zwiększenia odporności niektórych bakterii. Co w konsekwencji doprowadzi do konieczności użycia antybiotyków. Niewłaściwe wykorzystanie ziołolecznictwa, bez identyfikacji botanicznej, może wyrządzić poważne szkody dla zdrowia. Identyfikacja skutecznych roślin ma zasadnicze znaczenie, służy zmniejszeniu skutków ubocznych, tak by mogły być bezpiecznie stosowane w stomatologii.
Dalsze badania naukowe są potrzebne w celu potwierdzenia skuteczności i bezpieczeństwa roślin leczniczych. Tym bardziej, że dotychczasowe leki ziołowe są stosowane wyłącznie w oparciu o popularną wiedzę i umiejętności.
Podsumowując, celem pracy było przeprowadzenie przeglądu dostępnej literatury o tematyce związanej z ziołolecznictwem w stomatologii. Ma to również na celu poprawę wiedzy pracowników służby zdrowia na temat roślin Copaifera multijuga Hayne i Baccharis dracunculifolia DC. Metod ich pozyskiwania i określenia ich właściwości leczniczych. Dodatkowo celem jest zainteresowanie dentystów rozwojem stomatologi poprzez pozyskiwanie nowych materiałów.
ZIOŁOLECZNICTWO: ASPEKT HISTORYCZNY
Istnieją zapisy potwierdzające, że już w czasach starożytnych człowiek posiadał wiedzę na temat wykorzystywania roślin w celach leczniczych. Znaleziono rękopisy, które świadczą o tym, że wczesne cywilizacje takie jak Babilończycy leczyli się za pomocą korzeni, kwiatów, owoców i liści.
W książce „Materia Medica„ autor wymienia ok. 600 roślin wykorzystywanych w celach leczniczych. Dodatkowo opisuje łagodzące właściwości rumianku (Matricaria chamomilla L.) w odniesieniu do bóli menstruacyjnych, czego dowiedziono 2 000 lat później.
Stosowanie naturalnych medykamentów kiedyś było z pewnością dużo większe niż teraz. Badania archeologiczne wykazują, że rośliny lecznicze znane były już w czasach paleolitu. Czyli ok 60 000 lat temu.
Ponadto Teofrast z Eros, zwany ojcem botaniki pisał o leczniczych właściwościach ziół. Jego pierwsza praca „Historia plantarum”, pokazywała i opisywała, jak gromadzić rośliny i przyprawy, a także jak przygotowywać perfumy.
Zapiski ze starożytnych rękopisów były cenne dla wytworzenia pierwszego farmaceutyku, który był, przepisywany przez lekarzy od XIV do XVI wieku.
W latach 1800 i 1900, odkryto takie leki jak morfina, emetyna, chinina i salicyny. W okresie od 1901 do 1980 odkryto środki przeciwdrobnoustrojowe z grzybów i bakterii oraz antybiotyki. Natomiast od roku 1970, aż do dziś wzrósł popyt na leki roślinne. Ważny okres w ziołolecznictwie to odkrycie leków ziołowych takich jak artemisinin i paklitaksel.
Obecnie posiadamy własne listy leków ziołowych dopuszczalnych do użycia i sporządzanych według określonych receptur. Pod koniec XX wieku, ludzie zaczęli sobie zdawać sprawę z zalet ziołowych terapii. W ostatnich latach ta praktyka znacznie wzrosła. Według WHO, około 80% ludności na świecie wykorzystuje rośliny do łagodzenia bólu i innych niepożądanych objawów. Niestety większości z tych roślin nie zbadano, pod względem właściwości chemicznych i biologicznych. Dodatkowo, te wcześniej zbadane wymagają teraz dalszych badań klinicznych.
Media odgrywają ważną rolę w konsumpcji produktów naturalnych. Zielarze twierdzą, że produkty ziołowe mają moc i właściwości zapewniające długie i zdrowe życie. Przemysł farmaceutyczny dostrzegł możliwości zysku i poszukuje nowych surowców do produkcji swoich produktów. Produkty naturalne są finansowo dużo bardziej opłacalne niż syntetyczne.
W Brazylii informacje naukowe na temat właściwości leczniczych rodzimych roślin są znikome, a w zasadzie nie istnieją. Mimo to, wiele z nich jest przez ludzi powszechnie stosowanych. Uważane są za nieszkodliwe i nie toksyczne, jednak nie zawsze jest to prawdą. Leki ziołowe mają również swój poziom toksyczności i działanie synergiczne, które określa możliwość ich stosowania z innymi lekami.
W Brazylii nie wiele jest ocen bezpieczeństwa i skuteczności stosowania roślin leczniczych i ziołowych medykamentów. Nie ma też kontroli ich komercjalizacji w sklepach z naturalnymi produktami, na rynkach i targach. Kontrola jakości takich produkt powinna zostać zintensyfikowana. Dodatkowo są one często przedmiotem fałszerstwa, co stwarza dodatkowe niebezpieczeństwo. Stworzenie pracowni do analizy fizyko-chemicznej tych produktów jest sprawą najwyższej wagi.
WHO określa leki ziołowe jako rośliny, albo dziko rosnące albo uprawiane, które stosowane są do łagodzenia, zapobiegania, leczenia lub modyfikacji patologicznej czy stanu patologicznego.
Dlatego też leki ziołowe są to rośliny, których części mogą być wykorzystane jako środki terapeutyczne, lub są prekursorami innych środków tego typu. Są wykorzystywane na dużą skalę poprzez tzw. alternatywne lekarstwo.
Leki ziołowe są gotowe i mogą być oznaczone jako ziołowe, jeśli mają substancje aktywne pochodzenia naturalnego. Zawierają części roślin, w postaci surowej lub roślinnego preparatu.
W Brazylii ziołowe leki są określane jako produkty roślinne. Są pozyskane lub produkowane w celach profilaktycznych, diagnostycznych, uzdrawiających i paliatywnych.
ZIOŁOLECZNICTWO W STOMATOLOGII
Wiadomo, że Brazylia posiada ok. 55 000 gatunków roślin skatalogowanych, jednak tylko 8% z nich poddano analizie składników bioaktywnych. Rozpoznawanych jest 4000 gatunków roślin leczniczych.
Badanie przeprowadzone w 2005 roku wykazuje, że na liście rodzimych gatunków 71 posiada właściwości przeciwzapalne. Jednak składniki czynne i właściwości roślin są wciąż nieznane. Brazylia ma duży potencjał jeśli chodzi o opracowanie leków ziołowych. Posiada dużą różnorodność roślin, która jest lepsza niż w większości krajów.
Brazylia z 250 000 roślin leczniczych ma 20% uznanych przez Organizację Narodów Zjednoczonych. Co wskazuje na duży potencjał rozwoju sektora terapeutycznego.
Rośliny naturalne są w pełni wykorzystywane przez stomatologię w Brazylii. Najbardziej popularne naturalne materiały dentystyczne, pochodzą z plantacji zagranicznych. Istnieje wiele wątpliwości co do skuteczności roślin leczniczych, zwłaszcza w przypadku problemów jamy ustnej. Dodatkowo są tam masowo stosowane, ponieważ uważa się, że nawet jeśli leki naturalne nie są skuteczne, to nie są też niebezpieczne.
Badania nad ziołolecznictwem w stomatologii są bardzo ważne z następujących powodów: niewłaściwe użycie w stomatologii nieznanych roślin, zbyt wysokie zużycie antybiotyków; łatwy dostęp do leków syntetycznych; niewłaściwa identyfikacja leków używanych; leki roślinne mają wysoką odporność na bakterie i mają mniej skutków ubocznych w porównaniu z syntetycznymi.
Stosowanie roślin leczniczych w leczeniu chorób jamy ustnej jest powszechne, jednak bardzo mała liczba tych roślin jest przebadana.
KOPAIBA (COPAIFERA MULTIJUGA HAYNE)
W XVI wieku olej z Kopaiby był używany przez Indian z północnej i północno – wschodniej Brazylii do leczenia różnych chorób. Jego szerokie zastosowanie doprowadziło to intensywnego obrotu tym produktem (sprzedaż oleju lub kapsułek).
Drzewa Kopaiba są powszechnie spotykane w Ameryce Łacińskiej i Zachodniej Afryce. W Brazylii rosną w południowo-wschodniej i środkowej części oraz na obszarach Amazonii. Średnia długość życia tych drzew to ok. 400 lat. Dorastają do 40 metrów wysokości, a średnica ich pnia może wynosić od 0,4 do 4 m. Mają gęste liście, małe kwiaty, aromatyczną korę i suche owoce. Ich nasiona są czarne w owalnym kształcie , bogate w lipidy.
Działanie przypisane olejowi kopaiba przez medycynę ludową to: działania przeciwzapalne, antynowotworowe, antyseptyczne, wspomagające układ moczowy. Olej jest stosowany do leczenia chorób skóry, owrzodzeń i ran. Badania nad olejem potwierdziły jego właściwości przeciwzapalne, przeciw-utleniające i przeciwbakteryjne. Ponadto jest również stosowany jako środek odstraszający owady i składnik kosmetyków do pielęgnacji włosów.
Olej jest produkowany poprzez wytłaczanie z kory drzew należących do rodziny Copaifera. Pozyskany płyn jest przeźroczysty, żółty lu jasno-brązowy.
Wydobywanie oleju musi być wykonane umiejętnie by nie wyrządzić szkody drzewu. Jest ich stosunkowo mało w całym lesie. Niektórzy ludzie przecinają korę drzew siekierą lub wyrąbują u dołu by pozyskać większą ilość oleju. Jednak nie jest to prawidłowe, może spowodować uszkodzenie kory co ułatwia zakażenie grzybami i dostanie się termitów. Obecnie olej kopaiba jest jednym z najczęściej eksportowanych produktów do Stanów Zjednoczonych, Francji, Niemiec i Anglii.
BACCHARIS DRACUNCULIFOLIA DC
Roślina ma ponad 500 gatunków i znana jest jako „alecrim-do-Campo”, „vassourinha-do-campo” i „alecrim-de-vassoura”. Rośnie w południowo-wschodniej i południowej Brazylii, osiąga od 0,5 do 4 m wysokości. Charakteryzuje się szybkim wzrostem, łatwo przyjmuje się na glebach kwaśnych. Jest to roślina pochodząca z brazylijskiej sawanny, źródło botaniczne zielonego propolisu.
Jego skład był już analizowany przez kilku naukowców, którzy odkryli jego właściwości: przeciwgrzybicze, antybakteryjne, owadobójcze, przeciwbólowe, uspokajające i przeciwskurczowe.
Poszczególne gatunki tej rośliny mają wielkie znaczenie w badaniu związków aktywnych w olejkach eterycznych i ich interakcji z otoczeniem.
OMÓWIENIE
Olej Kopaiba znany również jako ascopahu był powszechnie stosowany przez Indian, gdy pierwsi osadnicy z Portugalii pojawili się w Brazylii. Przypuszcza się, że zaczęli go używać, gdy zauważyli, że ranne zwierzęta ocierają się o te drzewa i w ten sposób leczą rany. Indiańskie plemiona leczyły rany olejem, ale też nacierały nim noworodki. Według przesądów miało to uchronić nowo narodzone dzieci przed tzw. „siedmioma dniami zła”. Ponadto po powrocie z walk nacierali się olejem kopaiba i zawijali ciało w rozgrzane maty.
Copaifera multiuga Hayne jest częścią rodziny Fabaceae i Caesalpinioideae. Narodowy Instytut Puszczy Amazońskiej prowadzi badania na plantacji drzew tego gatunku. Drzewo jest dosyć duże osiąga ok. 36 metrów wysokości, średnica pnia wynosi 80 cm. Większość badań nad tymi gatunkami dotyczy ich żywicy. Żywica ma chronić drzewo przed drapieżnikami. Największa ilość drzew służących do pozyskiwania oleju rośnie w Południowej Ameryce, zdecydowana większość w Brazylii, w całym regionie Puszczy Amazońskiej.
Oleożywicę ekstrahuje się poprzez nawiercanie pnia drzewa. Na początku podczas pozyskiwania oleożywicy dochodziło do poważnego uszkodzenia drzew, a nawet ich całkowitego zniszczenia. Dziś stosuje się mniej agresywne metody ekstrakcji. Nawierca się w pniu za pomocą świdra dwa otwory o średnicy 2 cm. Pierwszy otwór nawierca się 1 m nad ziemią, a drugi 1 – 1,5 m nad pierwszym. Następnie umieszcza się w otworach umieszcza się rury PCV, na głębokość 1,9 cm. Olej po perforacji wypływa rurami na zewnątrz, gdzie jest zbierany. Po zakończeniu zbiorów, nawiercone otwory są uszczelniane gliną lub specjalną plastikową nakrętką, ma to ochronić drzewa przed grzybami i termitami.
Medycyna tradycyjna uznaje olej kopaiba za posiadający właściwości użytkowe, które powinno się zbadać w celu potwierdzenia korzystnych efektów. Agencja Żywności i Leków (FDA) zatwierdziła oleożywicę ekstrahowaną z drzewa kopaiba, po przeprowadzeniu badania na wrażliwość i podrażnienia u 25 pacjentów.
Najważniejsze właściwości lecznicze oleju: antyseptyczne, gojące rany, przeciwnowotworowe, antybakteryjne, bakteriobójcze, wykrztuśne, moczopędne i przeciwbólowe.
Oleożywica wykazuje prawie magiczne właściwości i Europejczycy byli zaskoczeni gdy zobaczyli, że ten aromatyczny olej wypływa z drzew.
Ponadto oleożywica przepisywana jest w leczeniu: biegunek, pęcherza moczowego, zapalenia płuc, zapalenia oskrzeli, zapalenia zatok, w infekcji błon śluzowych, w leczeniu łuszczycy, zapalenia skóry, bólach głowy i ukąszeń węży. Ma również zastosowanie wykrztuśne, przeciwzapalne, przeciw astmatyczne i anty reumatyczne.
Baccharis dracunculifolia rośnie w południowo-wschodniej i południowej Brazylii, można go spotkać również w Argentynie, Boliwii, Urugwaju i Paragwaju. Rośnie na Cerrado (ekoregion w Ameryce Południowe) i na pastwiskach. Kwitnie pod koniec pory deszczowej, jest to roślina zielna dorastająca do 4 metrów wysokości. Jest stosunkowo odporny na działania człowieka, często można go spotkać w mocno zdegradowanych siedliskach.
Ponieważ ten gatunek posiada liście i kwitnie przez cały rok jest uwielbiany przez owady zapylające. Badane są pod kątem właściwości farmakologicznych. W południowo-wschodniej Brazylii olejki eteryczne z Baccharis dracunculifolia służą do wyrobu perfum.
Herbata z liści Baccharis służy do leczenia i zapobiegania zapaleniom wątroby, niedokrwistości, prostaty i cukrzycy. Przeprowadzone badania wykazały, ze jest to również środek przeciwdrobnoustrojowy i przeciwzapalny.
Baccharis dracunculifolia jest głównym źródłem botanicznym dla pszczół, które używają go do produkcji zielonego propolisu mającego właściwości farmakologiczne. Nasiona Baccharis dracunculifolia DC, łatwiej kiełkują w dobrze oświetlonym otoczeniu, co oznacza że światło jest w ich uprawie bardzo ważne.
Propolis wytwarzany z Baccharis, jest zbierany przez pszczoły i ma żywiczną konsystencję. Może posiadać różne zabarwienie, zielone, jasno-brązowe, ciemno-brązowe, kremowe i żółte. Pszczoły używają propolisu do uszczelniania ula i ochrony przed intruzami. Utrzymuje on odpowiednią temperaturę w ulu, ok. 35ºC i działa antyseptycznie. Właściwości propolisu są znane już od czasów Arystotelesa, gdy leczono nim rany i ropnie. Rzymscy żołnierze używali go do leczenia ran wojennych.
Ponadto propolis może być używany do jedzenia w zapobieganiu próchnicy. Leki ziołowe są stosowane od czasów starożytnych i mają różne funkcje.
Niektóre badania przeprowadzono w celu określenia najlepszych sposobów pozyskiwania produktów naturalnych z roślin bez uszkadzania ich. Na przestrzeni lat stwierdzono, że Copaifera multiuga Hayne i Baccharis dracunculifolia DC mają właściwości lecznicze. Jednak są konieczne dalsze badania w celu przetestowania i właściwości przeciwdrobnoustrojowych i przeciwzapalnych. Brak dogłębnej wiedzy na temat wpływu tych roślin na organizm człowieka jest niebezpieczna. Zastosowanie tych roślin podkreśla potrzebę dalszych badań w tym zakresie.
PODSUMOWANIE
Drzewa Kopaiba wykorzystywane były przez Indian od XVI wieku, rosną w południowo-wschodniej i środkowo-zachodniej Brazylii, a także w Puszczy Amazońskiej. Średnia długość ich życia wynosi ok. 400 lat, mogą dorastać do 40 m wysokości. Posiadają gęste liście, małe kwiaty, aromatyczną korę i suche owoce. Roślina Baccharis dracunculifolia DC znajduje się w południowo-wschodniej i południowej Brazylii i rośnie zwykle w Cerrado i na pastwiskach. Jest bardzo odporna, może osiągać 0,5 do 4 m wysokości. Łatwo pozyskują wartości odżywcze z gleby, przez co mogą rosnąć na zubożałych w wartości odżywcze terenach.
Istnieją różne sposoby pozyskiwania oleożywicy, ale bezpieczną jest nawiercenie pnia drzewa świdrem i podłączenia do niego rur PCV w celu upuszczenia oleju. Ta metoda zmniejsza ryzyko infekcji i zakażeń spowodowanych atakiem insektów. W przypadku drugiej rośliny „alecrim-do-campo” najlepiej zbierać jest świeże zielone liście i takie przetworzyć. Zielony propolis powinien być zbierany z uli. Zarówno Kopaiba jak i Baccharis mają liczne właściwości lecznicze: przeciwbakteryjne, przeciwbólowe, antyseptyczne, relaksacyjne itp. W dodatku mogą zapobiegać próchnicy. Jest możliwość tworzenia z nich nowych tworzyw dentystycznych, pod warunkiem, że zostanę przeprowadzone badania oceniające bezpieczeństwo ich stosowania.
